جنبشِ زنانِ در ترکیه بر سرِ دو راهیِ فمینیسمِ بورژوایی یا رهاییِ انقلابیِ زنان

گفت‌وگو  با سولماز بهرنگ

به کوششِ: پریسا یگانه

 

*شروعِ جنبشِ زنان در ترکیه به چه تاریخی باز‌می‌گردد؟

ریشه‌ی جنبشِ زنانِ ترکیه به اواخرِ عثمانی باز‌می‌گردد.زنانی از خانواده‌های روشن‌فکر و بورژوا ابتدا با روزنامه‌نگاری و نویسنده‌گی فعالیتِ خود را آغاز نمودند.به طورِ کل روزنامه‌نگاری فعالیتی بود که روشن‌فکران سعی می‌کردند از این طریق صدایِ خود را به توده‌ی مردم برسانند.آغاز به کارِ نشریات و روزنامه‌های غیرِرسمی نقطه‌ی عطفی در جنبشِ سیاسی است.

اولین بار زنان صدایِ خود را از طریقِ روزنامه‌ی ترقی به گوشِ جامعه رساندند؛آن‌ها نامه‌هایِ خود را که اغلب شاملِ نقد اجتماعی بود به این روزنامه ارسال می‌کردند.در یکی از این نامه‌ها زنی که خواندن و نوشتن بلد نبود می‌گوید که به کمکِ کسی این نامه را نوشته است و از قانونِ چندهمسری انتقاد می‌کند.

در واقع جنبشِ زنان در آن زمان شاملِ بخشِ مطبوعاتی و قسمتِ متشکلِ جنبش اعم از سازمان‌ها و انجمن‌ها می‌شد. اولین نشریه‌ی زنان توسط روزنامه‌ی ترقی به نامِ ترقیِ مقدرات منتشر شد. در این نشریه راجع به جنبشِ فمینیستی در غرب اطلاع رسانی و بر لزومِ آموزشِ زنان تاکید می‌شد. پس از تشکیل حکومتِ مشروطه‌ی دوم در عثمانی شمارِ نشریات، روزنامه‌ها و نویسنده‌هایِ زن افزایش یافت. انجمنِ «مدافعِ حقوقِ نسوانِ عثمانی» از مهم‌ترین سازمان‌هایی بود که در سالِ ۱۹۱۳ توسط زنانی از قومیت‌ها و مذاهبِ مختلف شکل گرفت. این انجمن در زمینه‌ی حق طلاق برای زنان، لغوِ چندهمسری، نقدِ نهادِ خانواده حقِ تحصیل و نحوه‌ی پوششِ زنان فعالیت می‌کرد. بعد از مشروطه‌ی دوم حقوقِ سیاسیِ زنان در نشریات و اعتراضات مطرح بود. پس از جنگِ جهانی اول و فروپاشیِ عثمانی دولت-ملتِ ترکیه تشکیل شد. حقِ رای از سالِ ۱۹۱۹ مطرح شد و  در سال ۱۹۲۳ «حزبِ خلقِ زنان» با هدف بهبودِ شرایطِ زنان در ساحه‌های اقتصادی سیاسی و اجتماعی تشکیل دادند. اما پس از تشکیلِ دولتِ جدید این حزب به رسمیت شناخته نشد و در قالبِ انجمن به کارِ خود ادامه داد. این انجمن در سالِ ۱۹۲۷ تحت فشار هایِ دولت و افکارِ عمومی مجبور به عقب نشینی از مطالباتِ خود گشت. طیِ سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۴ زنان برخی حقوقِ سیاسیِ خود نظیر شرکت در انتخابات و حق رای را به دست آوردند. در مجلسِ ۱۹۳۵ زنان ۱۸ نماینده داشتند. در همان سال کنگره‌ی جهانی فمینیست‌ها در ترکیه تشکیل شد. در این کنگره جنبشِ زنانِ ترک بدونِ اجازه‌ی مجلس در اولین بحث موضوعِ صلح را مطرح کرد. پس از این اتفاق به این بهانه که زنانِ ترک حقوقِ خود را به‌دست آوردند این انجمن را تعطیل کردند.بعد از این تاریخ جنبشِ زنان خاموش گشت. اواخر دهه‌ی ۶۰ جنبشِ دانش‌جویی و کمونیستی مطرح شد و زنان نقش فعالی در آن ایفا کردند.در ۱۹۷۱ کودتایی علیه کمونیست‌ها صورت گرفت اما در اواسط دهه‌ی ۷۰ جنبشِ کمونیستی این‌بار با  پیوستنِ طبقه‌ی کارگر و خلقِ کُرد قدرت گرفت و آغاز به مبارزه‌ی مسلحانه نمود. در جنبشِ کمونیستیِ این دهه زنانِ مبارزِ چپ با هویتِ مستقلِ خود متشکل شدند. شکل‌گیریِ انجمنِ زنانِ مترقی در ۱۹۷۵ و تشکیلِ انجمن‌هایِ زنانِ انقلابی در مناطقِ مختلفِ ترکیه در سال ۱۹۷۸ نمونه‌ای از این فعالیت‌های سازمان‌یافته هستند. اهدافِ این انجمن ها متشکل کردنِ زنانِ طبقه‌ی کارگر و دهقان، مبارزه ضدِ فاشیزم، اسلام‌گرایی، امپریالیسم،  دست‌مزدِ برابر برای کارِ یکسان، برابری در قوانین، تسهیل دسترسی به آموزش و فرصت‌های کاری  بود. در سالِ ۱۹۸۰ کودتایی با حمایت کشورهای امپریالیستی صورت گرفت، جامعه را در سرکوب و خفقان فروبرد و جنبشِ کمونیستی تحتِ شکنجه و کشتارِ شدید از بین رفت. بعد از کوتا جنبشِ کمونیستی و مبارزه‌ی طبقاتی نه تنها در ترکیه بلکه در کلِ دنیا رو به اضمحلال رفت و در تمامِ دنیا از جمله ترکیه سیاست‌هایِ هویتی واردِ گفتمانِ سیاسی مطرح شد. جنبشِ فمینیستی بلافاصله پس از کودتایِ ۱۲ سپتامبرِ ۱۹۸۰ یعنی زمانی که چپ کاملا سرکوب شده و به هیچ جنبشِ رادیکال فرصتِ فعالیت داده نمی‌شد آغاز به کار کرد. از آن‌جا که این جنبش در چنین فضایی با نقدِ ایده‌ئولوژی و پراتیکِ کمونیسم فعالیتِ خود را شروع کرده بود و قشرِ متوسط و بالایِ جامعه در آن حضور داشتند با انتقادِ شدیدِ بازمانده‌گانِ کمونیستِ دهه‌ی ۸۰ مواجهه گشت. این جنبشِ فمینیستیِ جدید نتیجه‌ی یک موجِ بین‌المللی بود که هویت‌هایِ جمعی مانندِ زن یا هم‌جنس‌گرایی را جایگزینِ مفهومِ طبقه می‌کرد و تا کنون تاثیری فزاینده در گفتمانِ سیاسی فمینیسم در ترکیه داشته است.

 

* فعالیت‌هایی که این جنبشِ فمینیستی تا کنون داشته در چه راستایی بوده است؟

به طورِ کل از ۱۹۸۵ تا آخرِ دهه‌ی ۹۰ تمرکزِ جنبشِ فمینیستیِ ترکیه بر اصلاحِ قانونِ مدنی بود. اولین فعالیتِ جنبشِ فمینیستی به رهبری زنانِ آکادمیسین و کسانی که تحصیل‌کرده‌یِ خارج از کشور بودند شروع شد که کنفرانس هایی در مورد مشکلاتِ زنان با بحث‌های آکادمیک تحتِ نظارتِ پلیس برگزار می‌کردند.تا سالِ ۱۹۸۶ فعالیت تنها به ترجمه‌ی آثار نظریِ غرب و نویسنده‌گی در نشریات محدود بود. از ۱۹۸۶ به بعد جنبشِ فمینیستی همراه با کارِ تئوریک به سمتِ فعالیت در کمپین‌ها رفت. زنان کمپینی را ایجاد کردند تا با جمع‌آوریِ ۴۰۰۰ امضا دولتِ ترکیه را مجبور به اجرایِ «کنوانسیونِ امحایِ کلیه‌ی اشکالِ تبعیض علیه زنان» CEDAW (که موردِ پذیرشِ سازمانِ مللِ متحد قرار گرفته بود) نمایند. پس از این کمپین در ۱۹۸۷سازمانِ غیرِ دولتی «زنان علیه تبعیض» تشکیل شد و در همین سال راه‌پیمایی‌ها علیه خشونتِ خانه‌گی با هدفِ ایجادِ خانه‌های امن در استامبول آغاز شد و در نهایت موفق به تشکیلِ این خانه‌ها نیز شدند.

در سالِ ۱۹۸۷ و ۱۹۸۸ اولین نشریه‌هایِ فمینیستی مانندِ «فمینیست» مربوط به فمینیست رادیکال‌ها و دیگری به نام «کاکتوس» که نشریه‌ای سوسیال فمینیسم بود به چاپ رسید. در ۱۹۸۹ کمپینی تحتِ نامِ «سوزنِ بنفش» ضدِ آزارِ جنسی تشکیل شد. اعضایِ این کمپین سوزن‌هایی با پاپیونِ بنفش را در خیابان‌ها بینِ زنان پخش می‌کردند تا هنگامی‌که موردِ آزارِ جنسی قرار گرفتند از آن استفاده کنند.این کمپین در تاریخِ جنبشِ فمینیستیِ ترکیه تنها کمپینی است که در شهرهایِ بزرگ تاثیرگذار بود.

در ۱۹۹۰ وزارتِ زنان تشکیل شد و سازمان‌ها را تشویق نمود که تحتِ نامِ این وزارت فعالیت نمایند.این امر سبب شد تا حدِ زیادی تشکیلاتِ زنان استقلالِ خود را از دست داده و به سمتِ فمینیسمِ لیبرال گرایش یابند.

در سالِ ۲۰۰۲ با روی کار آمدنِ حزبِ عدالت و توسعه(AKP) که ایده‌ئولوژی خود را به صورتِ اسلامِ معتدل بیان می‌کند و در سیاست‌هایِ اقتصادی نئولیبرال است مرحله‌ی جدیدی برایِ همه‌ی جنبش‌های سیاسیِ ترکیه از جمله جنبشِ فمینیستی آغاز گشت.آمارهای رسمی دولتِ ترکیه نشان می‌دهد خشونت علیه زنان و قتل ناموسی شدیدا افزایش یافته است اما  در همان سال جنبش فمینیستیِ ترکیه که عملا لیبرال است توانست به دست‌آوردهای محدودِ قانونی برسد و این امر سبب پسیو شدنِ آن گشت.به عنوانِ مثال در نتیجه‌ی فعالیتِ پلات‌فرمی که ۲۷ سازمانِ زنان تشکیل داده بودند قوانینی که رییسِ خانواده را مرد اعلام می‌نمود و زن را مجبور می‌کرد پس از ازدواج فامیلِ شوهرِ خود را بگیرد تغییر کرد. اما پس از همه‌پرسیِ ۲۰۱۲ که AKP از طریقِ آن اقتدارِ خود را تقویت نمود وزارتِ زنان تعطیل شده و جایِ خود را به وزارتِ خانواده و سیاست‌های اجتماعی داد.

از اواخرِ دهه‌ی ۸۰ تا کنون جنبشِ زنان به طورِ کل بر ۳ موضوع متمرکز است:

الف. کارِ تئوریک و ایجادِ رشته‌ی مطالعاتِ زنان در دانش‌گاه‌ها

ب. ایجادِ خانه‌هایِ امن. که این مطالبات در موردِ کیفیت و کمیتِ این خانه ها ادامه دارد.

ج. تغییرِ قوانین.

 

* مسائل موثر بر مسیر فعالیتِ سیاسیِ فمینیست‌ها کدامند؟

تاثیرگذارترین مساله بر تمامیِ جنبش‌هایِ ترکیه مساله‌ی کُرد و جنگ در کردستان است. به ویژه تجاوزهایی که در منطقه‌ی کردستان بر علیه زندانیانِ سیاسیِ زن در دهه‌ی ۹۰ صورت گرفت (با درنظر گرفتنِ جمعیتِ زیادِ کردها در استانبول که مرکزِ سیاسی ترکیه است) مساله‌ی زنانِ کرد را تبدیل به نقطه‌ای تعیین کننده در سیاست‌های جنبشِ فمینیستیِ ترکیه کرد. در همان دهه قدرت‌گیریِ شدیدِ جنبشِ اسلام‌گرا و فعالیتِ زنانِ اسلام‌گرا برای گرفتنِ حقِ حجاب در دانش‌گاه‌ها و اداراتِ دولتی (که پس از حاکمیتِ AKP این حق را به دست آوردند) سببِ مطرح شدنِ فمینیسمِ اسلامی شد. در نتیجه جنبشِ زنانِ ترکیه چهره‌ای پست‌مدرنیستی به خود گرفت که طرفدارِ کثرت‌گرایی بوده و سیاستِ خود را با خورده هویت ها به پیش می‌برد.

 

*در موردِ زنانِ کُرد چه‌طور؟ آیا می‌توان از جنبشِ مستقلِ زنانِ کُرد سخن گفت؟

جنبشِ کُرد پس از ۱۹۹۹ با دست‌گیریِ اوجالان رهبرِ پ.ک.ک سیاست و ایده‌ئولوژی خود را تغییر داد و اکنون نه تنها در رابطه با فمینیسم بلکه در رابطه با مساله‌ی ملی نیز دیدگاهی پست‌مدرنیسم دارد. در حالی که زنانِ کرد نقشِ تعیین‌کننده‌ای هم در جنبشِ کرد و هم در جنبشِ فمینیستی دارند و تغییراتِ بسیاری در سیاست‌های جنبش و جامعه‌ی کرد در زمینه‌ی زنان ایجاد کردند اما نمی‌توان از جنبشِ مستقلِ زنانِ کرد سخن گفت. به عنوانِ مثال بزرگ‌ترین راه‌پیمایی‌های ۸ مارس در شهرهای کردنشین است اما شعاری که در این تظارات می دهند «درود بر اوجالان که زن را آفریده» است.

* نقاطِ ضعفِ جنبشِ زنان ترکیه کدامند؟

–         محدود بودنِ فعالیت ها به کلان‌شهرها مانندِ آنکارا، استانبول و ازمیر. اکتفا به آکادمی و ارتباط با قشرِ بالا که با آکادمی در ارتباط است درنتیجه جدایی از توده‌ها.

–         در مطالباتِ خود خواسته‌هایی رادیکال را دنبال نمی‌کنند و حتی در بینِ سوسیال فمینیست‌ها نیز که اغلب آکادمیسین وو بورژوا هستند مساله‌ی طبقه را درنظر نگرفته و زنان را یکسان می‌بینند. سیاستِ کلی در این جنبش هم‌سو با پست‌مدرنیسم و بر ضدِ مارکسیسم است.

–         درنتیجه‌ی جدا بودن از توده‌ها و عدم شناخت از جامعه درکِ درستی از ریشه‌ی ستم بر زنان مانندِ قدرت گیریِ اسلامِ سیاسی، فقر و ساختارِ طبقاتیِ جامعه ندارند و در سیاست‌های‌شان نه تنها با این مسائل به مقابله بر‌نمی‌خیزند که عملا با استدلالِ کثرت‌گرایی به قدرت‌گیریِ اسلامِ سیاسی کمک کردند. به عنوانِ مثال در سالِ ۲۰۰۷ که AKP نماینده‌ی اسلامِ سیاسی در ترکیه در حالِ قدرت‌گیری بود ۵ زنِ نویسنده‌ی فمینیستِ سرشناس عکسِ با حجابِ خود را به نامِ هم‌بسته‌گی با خواهرانِ محجبه علیه تبعیض در یک روزنامه‌ی اسلام‌گرا منتشر کردند. از جمله‌ی این فمینیست‌ها خانمِ «اولکو اوزآکین» صاحب امتیازِ معروف‌ترین نشریه‌ی فمینستیِ ترکیه به نامِ «آمارگی» و خانمِ «پینار سِلِک» فارغ‌التحصیلِ جامعه‌شناسی که این روزها با حکمِ حبسِ ابد معروف شده است.

 

* نظرتان درباره‌ی اعتراضاتِ اخیرِ زنان در موردِ مساله‌ی سقطِ جنین و خشونت چیست؟

راه‌پیمایی‌ها و تظاهراتی که در سالِ ۲۰۱۲ علیه سخنان نخست‌وزیر و مسئولین و طرح‌های تغییر قانون سقطِ جنین صورت گرفت از این نظر که پس از ده‌ها سال برای اولین بار تعدادِ زیادی از زنان احساسِ هم‌بسته‌گی کرده و به خیابان‌ها آمدند اهمیت داشت اما مانندِ بسیاری از جنبش‌های سیاسیِ ترکیه به ویژه اعتراضاتِ جنبشِ دانش‌جویی شعله‌ای بود که با احساسات برافروخته شد، با آگاهی توام نگشت و به سرعت رو به خاموش رفت. این اعتراضات نه تنها بی‌نتیجه ماند بلکه اردوان در سخنان‌اش بر گفته‌ی خود مبنی بر به دنیا آوردنِ ۳ بچه تاکید کرده و این‌بار بیان کرد که زنان باید حداقل ۴ فرزند به دنیا آورند.بعدها مشخص شد که سقطِ جنین بسیار دشوار شده است و اغلب پزشکان این کار را بدونِ بی‌حسی انجام می‌دهند. در نتیجه این اعتراضات به بهبودِ وضعیتِ سقطِ جنین در ترکیه کمکی نکرد و حکومت نیز از این ضعفِ ایده‌ئولوژیک و تاکتیکیِ جنبشِ سود جست. به علاوه شرکت در این اعتراضاتِ گسترده و بی‌نتیجه ماندنِ آن سببِ سرخوده‌گیِ سیاسی می‌گردد.

همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردم مساله‌ی خشونت علیه زنان تا کنون یکی از فاکتورهای اصلی مبارزه در جنبشِ زنان بود. خشونت علیه زنان در ترکیه بسیار رایج است، در حاکمیتِ AKP ۱۴ برابر افزایش یافته است و انواع تجاوز، خشونتِ لفظی،خشونتِ دولتی، زن‌کشی از نمونه‌هایِ بارزِ آن‌اند. در این شرایط زنانِ ترکیه به طورِ گسترده از کمپینِ برخاسنِ یک میلیونی استقبال نمودند. جالب این‌جا است که زنان حتی در شهرستان‌های کوچک که جنبشِ زنان در آن فعال نیست نیز با رقصِ خود در خیابان در این کمپین شرکت کردند. مساله این است که رقص به عنوانِ شیوه‌ای برایِ مبارزه نیاز به هزینه دادن و چارچوبِ ایده‌ئولوژیکِ مشخصی ندارد و در فضایِ کنونیِ ترکیه که حتی یک شعار دادن می‌تواند سببِ دست‌گیری و مواجهه شدن با خشونتِ پلیس شود، در عینِ حال جامعه خصوصا زنان از شرایطِ کنونی ناراضی هستند؛ جای تعجب ندارد که از این کمپین این‌گونه استقبال شود. رقصِ وکلای زن در مجلس برایِ نشان دادنِ حمایتِ خود به وضوح نشان می‌دهد که این کمپین چقدر از واقعیتِ سیاسیِ کشور دور است و برایِ حاکمیت بی‌خطر می‌باشد. اکنون در ترکیه زنان درحالی در خیابان‌ها علیه خشونت می‌رقصند که روزانه ۵ زن به قتل می‌رسد.

* با وجودِ تمامِ این نقدها آیا تشکیلاتی هستند که در مسیرِ رهاییِ زنان قدم بردارند؟

جنبشِ فمینیست‌های ترکیه فرزندِ یک سرخورده‌گیِ تاریخی به نامِ کودتای دهه‌ی ۸۰ است درحالی که رهاییِ زنان آرمانی است که کمونیست‌های انقلابیِ ترکیه نیز برایِ آن اهمیتِ بسیار قائل‌اند. آن‌ها درحالی که جنبشِ فمینیستی را از نظرِ طبقاتی بورژوایی قلمداد می‌کنند اما رهاییِ زن را تنها راهِ رسیدن به برابریِ اجتماعی دانسته و هر سال در ۸ مارس با پرچم‌های سرخِ خود شرکت می‌کنند.البته تعدادِ مارکسیست‌هایِ انقلابی در مقایسه با پُست‌مارکسیست‌ها و چپ‌های پست‌مدرن و لیبرال بسیار کم است. اخیرا چند عضوِ یکی از گروه‌های مارکسیست-لنینیستی به نامِ پرچمِ سرخ در حالِ پخشِ اعلامیه‌ی دعوت به کنفرانسِ زنانِ انقلابی در بینِ کارگرانِ زنِ یک کارخانه دست‌گیر شدند. این درحالی است که فمینیست‌ها برایِ فعالیتِ خود هیچ‌گاه دست‌گیر نشده و خطری برای حکومت تلقی نمی‌شوند. این اتفاق نشان‌دهنده‌ی تفاوتِ سیاست و عمل‌کردِ مارکسیست‌ها با فمینیست‌هایی است که کارشان به آکادمی و قشرِ بورژوایی محدود است. به نظرِ من فعالیتی که مارکسیست‌ها بینِ کارگرانِ زن انجام داده و برایِ آن هزینه می‌دهند می‌تواند تبدیل به آلترناتیوِ امیدوارکننده‌ای در جهتِ رهایی زنان شود.

*سپاس از شما رفیق سولماز گرامی که وقتتان را در اختیار ما گذاشتید.

۲۳ فوریه ۲۰۱۲

 

در همین موارد به منابع زیر می‌توانید مراجعه کنید:

 http://www.kizilbayrak.net/rss/arsiv/2013/01/27/artikel/170/kurultay-cagris-4.html

 

http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/yasaga-karsi-dayanisma-fotografi-02.04.2007-38400

 

http://www.soldefter.com/2013/01/08/kurtaj-yasasi-narkozsuz-uygulaniyor/