احمد شاملو بود دیگر…/محمد قراگوزلو
درآمد
9 سال پس از روزگار تلخ و تاری که استاد یگانه و دوست دردانه ی ما احمد شاملو هیچ کاره ی مُلک وجود خویش شد (3/ مرداد/1379)؛ از «خاک گلگون» و در «باغ خون» سرزمین بیدریغ ما «لالههای شکفتهی شرقی» (سعید سلطانپور) روییدهاند. دربارهی وجوه مختلف شعر و زندهگی اجتماعی شاملو، نگارنده بسیار نوشته و کمتر مجال نشر و انتشار یافته است. کتاب » نازلی سخن نگفت»من در سال 1382، هنگام فرمانرمایی اصلاح‌طلبان بر قلمرو وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در سد سانسور متوقف ماند. پیش از آن کتاب ساده و سطحی «چنین گفت بامداد خسته» (1381: انتشارات آزاد مهر) کسوت نشر پوشیده بود و پس از آن کتاب تحلیلی «همسایه‌گان درد» (1386: موسسهی انتشارات نگاه) از این قلم چاپ شده است. در نقد شعر اجتماعی. نزدیک به دو سال پیش کتاب «من درد مشترکام» برای کسب مجوز تحویل بخش ممیزی وزارت مربوطه گردید، اما تاکنون هیچ پاسخی به ناشر (موسسهی انتشاراتی نگاه) و اینجانب ارائه نشده است و تکلیف چاپ این کتاب مبسوط به درستی دانسته نیست. کتاب «من درد مشترک‌اَم» در سه بخش مفصل در برگیرنده‌ی نقد و تجزیه و تحلیل مهمترین وقایعاتفاقیه‌ی تاریخ معاصر ایران (1304 تا 1357) از دریچه‌ی شعر و اندیشه‌ی سیاسی احمد شاملوست. از بررسی حوادثی که به طور مستقیم با زندهگی تقی ارانی آمیخته و رخ‌نمودهایی که با فعالیت محفل مرتضا کیوان و سرهنگ سیامک و وارتان سالاخانیان (حزب توده) تاریخی شده، تا دوران ظهور بورژوازی نوکیسه‌ی ایران (اصلاحات ارضی)، و متعاقب آن، که با نبردهای چریکی آمیخته و با قهرمانی‌های گروه سیاهکل و جانفشانی‌های مبارزانی همچون امیر پرویز پویان، بیژن جزنی، احمد زیبرم، گروه حنیفنژاد و خسرو گلسرخی برگ‌های زرین تاریخ معاصر ایران را ساخته است و… در این کتاب به دقت مورد بحث قرار گرفته است. آنچه در ادامه‌ی این توضیح مجمل آمده، مقدمه یا همان درآمد این کتاب است. درآمدی تحت عنوان «هیولایی با هزار سر» یا «احمد شاملو بود دیگر…» که به طرح برخی خصوصیات فردی و اجتماعی شاملو پرداخته است. امید دارم – و فقط کورسوی امیدی دارم – که در آینده این کتاب منتشر شود و ضمن استفاده‌ی دانش‌جویان تاریخ معاصر ایران نیز در معرض نقد و داوری صاحب‌نظران شعر اجتماعی قرار گیرد.
احمد شاملو پديده‌ی شگفت‌ناکی است. غولی زیبا یا جانوری حیرت‌انگیز از تبار دایناسورهای منقرض شده. احمد شاملو از آن آدم‌هایی است که در هر یکی دو سده، یکی دوبار – آن‌هم به ندرت و سخت غافل‌گیر کننده – سروکله‌ی خاکی‌شان پیدا شده است و بعد گویی برای همیشه تخم‌شان را ملخ خورده است. شاملو خود در مقدمه‌یی جنجال برانگیز بر روایتی دیگرسان از غزل‌های حافظ گفته بود: «حافظ راز عجیبی است…».
اما من شاملو را با تمام مانسته‌گی قامت بلند شعر و اندیشه‌اَش به حافظ، و با وجود همه‌ی رازناکی و سمبلیسم و پیچیده‌گی عمیق شعر بیماننداَش، نه رازی عجیب که نشانه‌یی غریب می‌دانم. از آن‌سان که پنداری بی‌گاهان و چند ده قرن یا هزاره‌یی زودتر به شتاب در سیاره‌ی ما فرود آمده بود. هر چند به زبان و بیان و فکر معاصر ما بود و بیش از همه، ما به خود می‌بالیم که معاصر او بودیم و پیش‌تر از تمام اعضای اصلی و بدلی خانواده‌ی ما، نزدیکترین خویشآوند ما بود، اما انگار حضور قاطع و خلاصه و معجزه‌وارش در هزارهی دوم کره‌‌ی ما سخت نامنتظر بود. در بادیه‌یی که کسی را یارای انتظار او نبود، پاتاوه نهاده بود…
گفتم شگفت. و استدلال می‌کنم شاملو فاشیست آنارشیستی بود که به هم‌دستیِ توده‌ها در صف سوسیالیست‌ها رخنه کرده بود و با نیهیلیست‌ها، کرگدن‌وار نرد سرکشی و طغیان زده بود و در همه حال به دفاع از انسان بلندترین پرچم آزادی و برابری را بر ذروهی شعراَش برافراشته بود…
و شگفت‌تر آن‌که مخالفان و معاندان‌اَش نیز با احترام تمام پیش پای‌اَش برمی‌خاستند و با اینکه به جرم تشنیعِ کلاسیسیسم و تخریب عرصه‌ی انحصاری «حافظ نامه» پژوه‌ی و نقد تابوی فردوسی و سنتشکنی و تعرض به خرافه پرستی و هجو انواع حرفههای سیاه هنری و تشکیک در سابقه و حافظهی تاریخی و جز این‌ها به دادگاه‌های خود خوانده می‌بردندش اما با تمام این اوصاف گاه و بی‌گاه و به فرصت طلبانه‌ترین شکل ممکن از شعر و اندیشه‌اَش آویزان می‌شدند تا مگر از نمداَش برای سرکچل خود کلاهی بدوزند.
و به‌راستی شما در طول و عرض تاریخ قوال و قطور این کهن بوم و بر آدمی زاده‌یی را سراغ دارید که هتاکان و معاندان و دشمنان خونی‌اَش نیز، چنین حیرت‌انگیز زبان به ستایش‌اَش گشوده باشند؟!
و به‌راستی چه‌گونه است که از چپ‌ترین و چپول‌ترین جریانات ایده‌ئولوژیک سیاسی همچون «حزب کمونیست کارگری» تا راست‌ترین نئولیبرال‌های سردر آخور سرمایه‌داری مانند سران «نهضت آزادی» و تهان «جبهه‌ی ملی» به قصد هجو او – که احمد شاملو بود – دست در دست هم می‌نهند اما در گرد و خاک خود ساخته، زودتر خاموش و فراموش میشوند و همگون حبابی می‌ترکند؟
از شگفتی‌های شاملو بسیار بی‌جا سخن گفته‌اند و بسی به‌جا سخن توان گفت و ما برای آغاز این دفتر به‌جا یا بی‌جا و بی‌نظم و انتظام، چند کلمه‌یی را بر همه‌ی آن کلام سیاهه می‌افزاییم تا درآمدی را یا دهلیزی را برای لبتر کردن اصل سخن خود گشوده باشیم و بی‌که قصد استفهام یا پرسشی در کار باشد از ادبیات او وام میگیریم تا گفته باشیم:
احمد شاملو پدیده‌ی شگفت‌ناکی است!
به‌راستی کیست این ستایش‌گر زبان توامان رزم‌آمیز و بزم بیز فردوسی که بیش‌ترین ناسزا را از نژادپرستان خدای‌گان‌زده‌ی «آریامهری» و حافظان کهنه‌ی فکر کهن و دلالان پوسیده‌ی پوسته‌ی پیازینه‌ی «تمدن بزرگ» حلبی‌آبادی و مفت‌آبادی و یافت‌آبادی به جان خریده است و اشک تمساح پاسداران ثابت اسطوره و تاریخ دست نخوردهی ملتی را جاری ساخته است که تا چشم کار می‌کند در قفای خود انباری از شاهان مستبد را انبان کرده است؟
منکران‌اَش او را سلطنت‌چی و سلطنت‌آبادی خوانده‌اند و دشمنان‌اَش به کین‌خواهی داریوش و انوشیروان و محمدرضاشاه به دشنه و دشنام‌اَش بسته‌اند…
به‌راستی کیست این راوی حافظ که با زبان تورات و قصص قران و بیهقی و میبدی و ابوالفتوح رازی به کشف بیان شعر سپید دست در کمر دریای فرهنگ فارسی حلقه کرده است، و در عین حال خشم پاسبانان اندرزنامه‌های ادبی و بی‌ادبی را برانگیخته و صدای اعتراض ژاندارم‌های نسخ اقدم و اصلح متن‌شناس را در آورده و دربانان نسخه‌شناس و نسخه‌پیچ عطاری‌های قرون ماضیه را بیدارباش داده است؟
به‌راستی کیست این جانور ستیزنده که از هول حلیم سیاست پیشه‌گیِ اعتراضی چنان در دیگ جوشان فاشیسم هیتلری افتاده است که بعدها برای جبران آن حماقت تاریخی دست به هر کاری زده است؟ از ترجمه‌ی «مرگ کسب و کار من است» روبرمرل و برگردان ترانه‌های ضد فاشیستی یانیس ریتسوس و ترویج موسیقی تئودوراکیس تا شاعرانه‌ترین ترجمان شعرهای لورکای ضد فاشیسم فرانکو…
به‌راستی کیست این مبارز پای‌آبله که از سقوط در دامْ چاله‌ی یک دیکتاتور بزرگ (هیتلر) درس عبرت نیاموخته و اندک زمانی بعد، از راست فاشیستی به چاه چپ دیکتاتور بزرگت‌ری (استالین) سقوط کرده است؟ تا به پشتوانه‌ی آموزه‌های گرانمایه‌ی گرفتاری در دو زندان دیکتاتوری ندا سر دهد که:
«سورخوران قدیمی سرنگون میشوند و سورخوران تازه‌یی جای آنان را می‌گیرند و فاشیسمی جانشین فاشیسم دیگری میشود، که قالب‌اَش یکی است، شکل‌اَش یکی است عملکرداَش یکی است. چماق و تپانچه‌اَش و زندان‌اَش همان است. فقط بهانه‌های‌اَش فرق می‌کند… تو آلمان هیتلری می‌کشتند که طرفدار یهودی‌هاست، حالا تو اسراییل می‌کشند که طرفدار فلسطینی‌هاست. عرب‌ها می‌کشند که جاسوس صهیونیست‌هاست، صهیونیست‌ها می‌کشند که فاشیست است، فاشیست‌ها می‌کشند که کمونیست است، کمونیست‌ها می کشند که آنارشیست است. روس‌ها می‌کشند که پدرسوخته از چین طرف‌داری می‌کند، چینی‌ها می‌کشند که حرام‌زاده سنگ روسیه را به سینه می‌زند…».
به‌راستی کیست این سوسیالیست که اگرچه به مفهوم خاص مارکسیست نبود اما همواره از عدالت اجتماعی مطروحه در آموزه‌های چپ و نظریه‌ی دیالکتیک تاریخی کارل مارکس دفاع میکرد و با این حال از سوی جوانکی که خود را مارکس جوان می‌پنداشت – یا دست‌کم مریدان‌اَش او را چنین پنداشته بودند – به جرم مارکسیستِ حزبی نبودن، هم‌تراز نادر نادرپور و محمدعلی فردین و آن انکرالاصوات کاباره‌یی و فروتر از روسپی آمریکایی (مادونا) قرار گرفته بود؟
کیست این سوسیالیست آزاده که چنان تسمه از گرده‌ی گاوِ توفان فرهنگ کاپیتالیستی کشیده است که نئولیبرال‌های وطنی در «انجمن اخوت» خود به تاوان تازش او به همه‌ی نیکسون دماغ‌ها و کیسینجرها و احسان جان‌های یارشاطر و نراقی و ابراهام خان‌های یزدی و بهنودهای بی‌بی‌سی‌چی و سیانان و سایر یالان‌چی‌های دیگر، جشن‌نامه‌ی «شهروند»ی‌اَش را به رسم «تایم» چاپیده‌اند؟
شگفتا شاملو! که به هواداری از فاشیسم به زندان کاپیتالیسم غلتید و مانند لورکا و دسنوس و پولیتسر به دست عمال فاشیسم تیرباران گردید و چون برخاست و به گمان رهایی به دروازه‌ی رویزیونیسم خزید از حیرت توهم «صبح نا به جای» بیرون جهید و با «چراغی به دست و چراغی در برابر» به بامداد روشن آزادی رسید و نام‌اَش را همچون سپیده دمی بر پیشانی آسمان کشوراَش دمید!
به‌راستی کیست این چاووشی مست که با سمند دولت شعراَش «همرهانِِ به سر تازیانه» را به عرصه‌ی بیداری کشیده است و به یمن حضور پرشور و زیبا و غولآسای‌اَش، بستر آمیزش فرزانه‌گی هشیاری را با جنون بی‌هوشی و جن زده‌گیِ درآمیخته و در این خانه پهن کرده است؟
به‌راستی کیست این نظامیِ بلخیِ حافظِ نیمایی که با وجود بعضی شباهت‌ها به ریکله و دسنوس و حکمت و آراگون و لورکا و پرهور و خیمه‌نز، فقط به شعر خودش می‌مانست و ققنوس‌وار از هیزمی که خود بر جان درخشان زبان خویشتن خویش درافکنده برخاسته – و به قول خوییِ شاعر – در «ذات خود به کار خدا می‌مانست/ یعنی که هر چرا که می‌بایست می‌دانست/ و هر چرا می‌دانست/ می‌زیست»؟
به‌راستی کیست این بتهوونِ موتزارتِ ویوالدیِ وردیِ شوپنِ موسیقی شناسِ قربانیِ موسیقی که شعراَش از عقده‌ی فرو خورده‌ی حرمان موسیقی پرستیِ کودکی‌اَش سرباز کرد و اگرچه رباعیات خیام را با صدای آوازخوان سنتی کشوراَش پرآوازه کرد و بر تارک شعری به ستایش از صدای سحرانگیز ادیب الممالک خوانساری – که چندان هم سحرانگیز نبود – برخاست اما عشق به کهکشان سِمفونی درخشان بتهوون و جانِ بلند پروازِ شاه‌بازْسان‌اَش چنان حصارِ بسته‌ی موسیقیِ سنتی را فرو شکست که صدای خرد شدن استخوانِ پوک و به ظاهر لطیف و لطف پرور و لطافت اثر کم لطفی‌های نوازنده‌گان تار و کمانچه‌ی وطنی را به اعماق جاده‌های تاریخِ سپری شده سوت کرد؟
به‌راستی کیست این کافر آشنا با خدا و همپیمان با شیطان که با وجود انکار موجودیِ هرگونه جنبنده‌‌یی در آن سویِ درِ بی‌کوبه همچون مومنان و عارفان به زبان متن مقدس از حمل بار امانت در آستانه‌ی نیستی و هیچ کاره‌گی مُلک وجود سخن رانده است؟
به‌راستی کیست این رانده از خانه و بیرون مانده از اجتماع که بهسان شعراَش قیافه‌اَش نیز عین انسان بود؟
به‌راستی کیست این ره‌گذر نامنتظری که زنده‌گی‌اَش به کوچ عشایر می‌مانست؟ به موج همه‌ی دریاهای متلاطم. به نماز مستان و بت‌پرستان. به درخت و خنجر و خاطره. به سکوتی که در انفجار هیروشیما و جنگ کُره درهم می‌شکست. سیال و بی‌زوال. میرفت و می‌آد. می‌درخشید و می‌جهید و عربده میکشید و در شعراَش خلاصه می‌شد…
به‌راستی کیست این شاعر، مترجم، روزنامه‌نگار و فرهنگ پژوه که هر چند به «مدرسه نرفت و خط ننوشت» اما به غمزه‌ی شعراَش «مساله‌آموز صد مدرس» و هزاران استاد شد و اگرچه چندان به زبان‌های خارجه مسلط نبود ولی ترجمه‌های‌اَش رشک مترجمان حرفهیی کشور را برانگیخت و لبولوچه‌ی حسادت امثال ابراهیم گلستان را در آویخت و با اینکه دغدغههای اصلی‌اَش شعر و زندهگی بود، اما کتاب عظیم «فرهنگ کوچه»اَش یک‌سره و به تنهایی جای خالی فرهنگستانی بی‌بدیل را پُر کرد و کاروند روزنامه‌نگاری‌اَش در تمام میدان‌های این زمین پر مین بر مدعیان این حرفه‌ی لبریز از جیم و سین چنان شاخ و شانه کشید که نه فقط گونه‌ی تازه‌یی از ژورنالیسم مدرن را فراروی ما نهاد بلکه با چرخش قلمی مجله‌ی خاموشی را از محاق فراموشی بیرون کشید و به نیش قلمی حیات جریده‌ی شلوغی را به تاق حیاط خلوت تاریکی و توقیف فرو کوبید؟
به‌راستی کیست این پیرمرد افسانه‌یی که همچون کودکی برای بچه‌ها آوای قصه و ترانه سرداده و با نغمه‌ی داوودی صدای سحرآسای‌اَش رعشه بر پیکر موسیقی زبان درافکنده است؟
کیست این جوان‌مرد که بهسان منجیان با کوله‌باری از درد و خسته‌گی به یاری آواره‌گان کُردِ مغلوب گاز خردل و مجروحان زلزله برخاسته است؟
کیست این عربِ عجمِ بلوچِ لرِ ترکِ فارسْ که عرب‌ها آدونیس خود را به نام او می‌خوانند و با نزارقبانی به شیلی‌اَش می‌فرستند تا به انتقام قتل آلنده همراه نرودا سری به نیشابور خیام و عطار بزند و در عمق خواب اقاقیاها بمیرد و با شعر محمود درویش گلوله‌ی نفس سنگین اطلسی‌ها را به سوی اشغال‌گران و دشمنان صلح شلیک کند؟
شگفتا شاملو! که زنده‌گی‌اَش به پرواز پرستوی تنهایی می‌مانست که بی‌قرار گرفتار شادی غم غربت انسان بود!
شگفتا شاملو! که حضوراَش، ضیافتِ فرهنگِ ستیز روشن‌فکری بود.
و دریغا شاملو! که غیاب‌اَش حضور قاطع دل‌تنگی است.
شگفتا شاملو! که حضور حضرت‌اَش، احتضار ابتذال و زوال وهن انسان بود.
و دریغا شاملو! که غیاب‌اَش غیبت چراغ و دریچه و «ازدحام کوچه‌ی خوشبخت» است.
و شادا شاملو! که بود و هست…
و بادا شاملو! که بود و شد…
« نه زان گونه که غنچه‌یی
گلی
یا ریشه‌یی
که جوانه‌یی
یا یکی دانه
که جنگلی ـ
راست بدان گونه
که عامی مردی
شهیدی
تا آسمان بر او نماز بَرَد» (احمد شاملو، 1382، ص 728).
احمد شاملو بود دیگر!
احمد شاملو به راستی آدمیزاده‌یی یک‌سره از جنس شگفتی‌های روزگار پر ادبار و تار و بیمار ما بود. نه اینکه از ما بهتران بود. نه! اما به تمامی از قواره‌یی دیگر بود. از آن یکه آدم‌هایی که بی‌کم‌ترین اغراق فقط مثل خودش بود. مانند همه‌ی ما زیگزاک کم نداشت ولی هیچ‌گاه در سکون و سکوت نبود. یعنی که همیشه در حرکت بود. گیرم زیاد به سمت چپ جاده میکشید و چون همواره یک طرفه میرفت پس همیشه در حال برخورد و زد و خورد بود و چون همواره ساز مخالف میزد پس همیشه مشغول شلوغ کردن بود. انگار ناف‌اَش را با اغتشاش بریده بودند. هر کجا که میرفت و در هر جمعی که می‌نشست مثل آب خوردن همه چیز را به هم میزد. عشق میکرد از اینکه – به تعبیر نیما- آب در خوابگه مورچهگان ریخته است. پس همیشه‌ی خدا حرف تازه‌یی داشت. دست‌کم حرفی از گونه‌یی دیگر. و در این میانه تنها نیتی که در کار نبود – برخلاف پندار کج زنده یاد اخوان – «خودنمایی» بود. چرا که هر جا پا می‌نهاد، حتا در مرکز آفرینش بیش و پیش از دیگران نمایان بود.
احمد شاملو بود دیگر!
جمع اضداد بود. مجموعه‌یی از تناقض‌ها. ویترینی از نقیض‌ها که وقتی در کنار هم می‌نشستند زیباترین سمفونی هستی را ندا سر می‌دادند.
احمد شاملو بود دیگر!
اَنترناسیونالیست بود و اندیشه‌ی جهان وطنی‌اَش با ایران دوستی‌اَش تعریف می‌شد. از یک‌سو هم‌دوش شنچوی کره‌یی جنگ میکرد و با نلسون ماندلا مقاومت در برابر آپارتاید نژادی را می‌آزمود. از سویی دیگر ایران وطن‌اَش را دوست‌تر می‌داشت. از هر زمین یا سرزمین دیگری. « این جایی بود. چراغ‌اَش در این خانه می‌سوخت. آب‌اَش در این کوزه ایاز می‌خورد و نان‌اَش در این سفره بود…» و از اینکه نسل دوم مهاجران وطن‌اَش در آمریکا و اروپا با زبان مادری‌شان بیگانه شدهاند و لکنت بیان «فارگلیسی» – فارسی + انگلیسی – گرفته‌اند، نگران بود. نگرانِ بحران هویت. نگرانِ از دست رفتن فرزندان ایران.
احمد شاملو بود دیگر!
از یک طرف میگفت علاقه‌یی به مباحث روز دنیای سیاست ندارد و نسبت به کوبیدن درهای مدارِسیاست و سیاست‌مداران بی‌توجه است و از طرف دیگر هر جا که دست می‌داد پیرامون ابعاد مختلف سیاست روز ایران و جهان اظهارنظر میکرد. آن هم از نوع شلاقی. برای مهدی بازرگان اخطاریه می‌فرستاد که چرا به لغو «برنامه‌ی طلوع خورشید» یاری رسانده است و ابراهیم یزدی را می‌نکوهید زیرا که میان او و آمریکاییان سر و سری دیده بود و در قفای لهجه‌ی آمریکایی یزدی کاسه‌یی زیر نیم کاسه. برای روشن فکران «جهان سوم» بخش نامه صادر میکرد که مبادا همچون مارکز به دیدار آدمی در مقام » گارباچف» بروند و فریب اصلاحات گلاسنوستی و پروسترویکایی را بخورند. چنان‌که روشنفکران ایرانی را همیشه از همراهی با سیاست‌مداران اعم از چپ و راست منع میکرد. با این همه جان به جان‌اَش می‌کردی سیاسی بود.
احمد شاملو بود دیگر!
گرچه منتقد سرسخت سنت، میراث سنتی فرهنگ و تاریخ، سنت‌های هنری و هنر سنتی میهن‌اَش بود، اما در عین حال چنان با شیفته‌گی از نقاشی و معماری دوران قجری سخن میگفت و کمال‌الملک را به خاطر سفر آموزشی نقاشی به فرنگ و گرته‌برداری از چند تابلوی نقاشی نکوهش میکرد که باورش هم دشوار بود. خوره‌ی موسیقی سِمفونیک غرب و به ویژه بتهوون بود. گوش و هوش موسیقایی عجیبی داشت که در شعر بیوزن اما سرشار از موسیقی درونی‌اَش تجلی کرده بود. دشمن موسیقی مونوفونیک و بیزار از ابزاری همچون تار و سنتور بود. کمتر کسی را می‌شناسم که هم‌چنو به عداوت علیه موسیقی سنتی و ردیفی ایرانی قیام کرده باشد! زمانی یکی از شعرهای‌اَش را به نام ادیب الممالک خوانساری ممهور کرده بود و از سحر صدای سنتی‌ترین خواننده‌ی این مرز و بوم کارناوال راه انداخته بود و زمان دیگری موسیقی سنتی را «عرعر خری»دانسته بود که در «جاده‌های تاریخ پیچیده» و به ما رسیده است. مشکل سخت‌افزاری سازهای ایرانی – که کوک‌شان با حرارت بدن نوازنده به هم می‌خورد – برای‌اَش تبدیل به معضلی شده بود و هی به تار و سه تار سیخونک میزد که قابلیت اجرای سِمفونی ندارد. پنداری دادستان ارکستر سمفونیک سالزبورگ بود. به آدم‌های کم سواد و بی‌سواد گیر می‌داد که مبادا بردارند یکی از شعرهای‌اَش را در یکی از دستگاه‌های شور یا ماهور بخوانند و تا آن‌جا پیش میرفت که نوازنده‌گان سنتی را به جرم نفهمیدن موتزارت تهدید میکرد که بالای شعرهای‌اَش خواهد نوشت چه و چه ….! انگار از جنجال و قشقرق خوش‌اَش می‌آمد.
احمد شاملو بود دیگر!
آدم‌های اطرف‌اَش را خوب می‌شناخت اما در قضاوت کاروند و رفتار آنان نه فقط عجول بلکه سخت حق به جانب بود. حال اسماعیل خویی را می‌گرفت که به اصطلاح «ورژن» درجه‌ی دو مهدی اخوان ثالث در قالب و سبک نیمایی ـ خراسانی است و شعری را که شک ندارم به مناسبت مرگ جلال آلاحمد و برای خاطره و به خاطر او سروده بود به دلایل ایده‌ئولوژیک پس می‌گرفت و زیراَش میزد!!
با اینکه به موقعیت روزنامه‌نگاری در حد مسعود بهنود در رژیم شاه آشنا بود و خوب می‌دانست که هم او ماجرای کمپ دیوید را گزارش کرده است و با اینکه از ارتباط تنگاتنگ علیرضا میبدی با امثال احسان نراقی و ایضاً دستگاه پهلوی نیک آگاه بود اما ساعتها به گپ و گفتی صمیمی با اینان می‌نشست و زمان دیگری که ویرش می‌گرفت یکی را… «بهبود پهلوی» میخواند و دیگری را دزد تنها بیوگرافی دست‌نویس‌اَش معرفی میکرد و کسی هم در این میان پیدا نمی‌شد که بگوید آخر احمد جان! چه کسی ترا مجبور کرد که ساعتها با «تهران مصور» و «مفید» گپ بزنی و تک نسخه‌ی زیست‌نامه‌اَت را بی‌پروا به دست فلانی بدهی؟
احمد شاملو بود دیگر!
با لجاجت عجیبی سعی میکرد خود را لامذهب نشان دهد و در این راه چندان پیش میرفت که می‌کوشید حافظ را نیز کنار دست خود بنشاند(1) و با سماجت هرچه بیش‌تر از شاعری که بارها به کتاب مقدس سوگند خورده است روشن فکری دین‌ستیز، منکر رستاخیز و آدمی معادل ماتریالیست‌های قرن گذشته‌ی فلسفه‌ی آلمانی بتراشد. اینکه چه‌گونه با آن همه هوش ذاتی الاهیات قاطع ساطع در غزل حافظ را نمی‌دید، بر من دانسته نیست. اما همین آدم تا توانسته است کاتولیک تراز پاپ پای مسیح را به شعراَش باز کرده است و هرگاه که شاعر یا منتقدی به این «آقای ناصری» او خرده‌یی گرفته است، به سرعت و پرخاشگرانه درآمده است، که منظوراَش از اسطوره‌ی مسیح هر عیسای دیگری است که قربانی خشونت شده است. زبان‌اَش سخت از تورات و تفاسیر قران (قصص ابوبکر عتیق نیشابوری؛ کشف الاسرار میبدی، روح الجنان رازی و …) تاثیر پذیرفته بود اما در همین زبان باستانی و اساطیری – که گاه و بی‌گاه جای هابیل و قابیل عوض شده و هویت رکسانا عوضی گرفته شده بود – واژه‌ها و تمثیل‌های مدرن کم نبود.
احمد شاملو بود دیگر!
هر چند بر حاکمیت ندانسته‌گی و غلبه‌ی حالتِ شهودی بر جان و جهان شعراَش با لجاجت توامان تاکید کرد اما در میان کلمات فونتیک شعر او حروف بسیاری را می‌توان سراغ گرفت که در اوج اعتلای دانسته‌گی به متن شعر راه یافته است. نمونه را حرف «خ» در شعر «هجرانی»: «جهان را بنگر سراسر/ که به رختِ رخوت خواب خراب خود/ از خویش بیگانه است»… (ص 814 ) و البته از این دست هوشمندهای شاعرانه در شعر او کم زیاد نیست!
احمد شاملو بود دیگر!
در ماجرای یک تحلیل طبقاتی به عمق تاریخ اجتماعی ایران زد و ضمن مچ‌گیری از مورخان چنان گریبانی از کمبوجیه و بردیا و داریوش گرفت و چنان ضد حالی به فریدون و فرّشاهنشهی و فاصله‌ی طبقاتی زد، که آب از لب ولوچه‌ی ژانرهای مختلف چپ – از نواده‌گان تروتسکی و دزرژینسکی تا بروبچه‌های بتلهایم و سوئیزی – راه افتاد…
از یک‌سو به یاد مبارزی شهید (احمد زیبرم) کاوه را در جریان تمثیلی جاندار به اعماق شعر سیاسی خود راه می‌داد و حتا نام فرزندا‌‌ن‌اَش را (سیاوش، سیروس، سامان) از اساطیر ایرانی منقول در شاهنامه بر می‌گزید و از سوی دیگر به شیوه‌یی سخت هول‌ناک کاوه را لومپن میخواند و ضمن تمجید از انقلاب ضد طبقاتی ضحاک، میرزا ابوالقاسمخان فردوسی را در جایگاه اتهام جعل اسطوره و متهم ردیف اول تاریخ می‌نشاند و خود را در هَچَلی می‌انداخت که دور تا دوراَش را مدعیان ریز و درشت و متعصبان دست از جان شسته‌ی فردوسی اشغال کرده بودند و رضایت بده هم نبودند و نیستند نیز!
احمد شاملو بود دیگر!
همیشه‌ی خدا هنر را مولفه‌یی فراتر از فهم توده می‌دانست و هنر توده فهم را تا حد «بشکن شغ‌شغانه» و «رِنگ باباکرم» و «سینمای گنج قارون» پایین میکشید و همیشه نیز خود را «همدست» همین توده‌ها معرفی میکرد. زبان محاوره‌اَش به شدت منطبق بر زبان مردم کوچه و بازار تهران بود. با کمی چاشنی ادبیات لومپنی و البته سرشار از امثال و حکم عجیب و غریبِ مردمِ اعماق که مثل مسلسل شلیک میکرد. و با استفاده از همین گنجینه‌ی غنی، حاضر جوابت‌رین آدمی بود که در هر شرایطی – حتا هنگام جان کندن – دست و زبان‌اَش از متلک یا تمثیل خالی نبود. بخش عمده‌یی از زنده‌گی‌اَش را روی میز جمع‌آوری و تدوین گستره‌ی پت و پهنی به گسترد‌ه‌گی بی در و پیکر فرهنگ عامه نهاده بود و با اینکه می‌دانست نیمی از دست‌آورد مدون چنین تلاشی هرگز به رویت هلال دیده‌ی او دست نخواهد داد، باز هم دست بردار نبود. و عجیب‌تر آن‌که به موازات چنان کوشش فرساینده و مهلکی و به منظور یافتن ظرف مناسبی برای ریختن مظروف نامحدودی؛ سراغ بازبرگردان رمان «دن آرام» شولوخوف رفته بود. نمی‌دانم. شاید می‌خواست روی تودهییها را کم کند و به دنبال تسویه حسابی قدیمی لگدی هم نثار بهآذین کند. به تلافی اخراج از سردبیری کتاب هفته و حاضر خوری بهآذین(2) بر سر سفره‌یی که برکت نشر و رونق تیراژاَش را مدیون شمّ و هوش بی‌مانند روزنامه‌نگاریِ خود می‌دانست. در راه این داوری پر بی‌راه هم نمی‌رفت. ذوق و سلیقه و شوق و استعداد و خلاقیت روزنامه‌نگاری‌اَش از صفحه‌بندی گرفته تا چینش طیف مطالب و نگارش مباحث مختلف – به جز مقولات ورزشی – در تاریخ ژورنالیسم حرفهیی ایران تا آینده‌یی غیر قابل پیش‌بینی کماکان یکه تاز و بی‌مانند خواهد ماند.
احمد شاملو بود دیگر!
برای تهاجم به نظام سرمایه‌داری و دست انداختن رژیم‌های دیکتاتوری به هر چه دم دست‌اَش می‌رسید آویزان می‌شد. صرف‌نظر از شعرهای توصیفی یا تجویزی‌اَش که از موضع تئوریسین‌های همواره حق به جانب چپ‌گرای انقلابی سروده است، این امرِ کم یا بیشْ خجسته‌ی متاثر از رآلیسم سوسیالیستی زمانی جای خود را به فاجعه می‌داد که شاعر آزادی‌خواهِ ما در مقام وکیل مدافع ملل فقیر استثمارزده و تحت سلطه‌ی امپریالیسم پشت کرسی خطابه‌ی اینترلیت دوم می‌ایستاد و برای دولت‌های غارت‌گر آمریکا و انگلیس خط و نشان میکشید. چندان‌که ایبسا بلشویک‌ها را نیز به اشارتی فرا پشت می‌نهاد. با اینکه می‌دانستم گوش شنوایی ندارد و در هر صورت راه خود را می‌رود اما یکی دوبار با کمی احتیاط به او گفته بودم که دست از ارایه‌ی متن «من درد مشترک‌اَم» بردارد و یحتمل یکی دو نفر دیگر او را از ایراد چنان سخنرانی بی‌ربطی برحذر داشته بودند. شرم حضور به من اجازه نمی‌داد به او بگویم «بیا و به خاطر خدا از طرح مباحث غارت معادن مس مردم بولیوی بگذر و اگر هم نمی‌خواهی از اندازه‌ی یک سخنرانی چپ‌مدار سراسر سیاسی کوتاه بیایی حداکثر نطقی مانند خطابه‌ی نوبل آلبر کامو تهیه کن» می‌دانستم- و دو سه نفر دیگر نیز که احتمالاً با آنان نیز در همین باره مشورت بی‌هوده‌یی کرده بود- می‌دانستند که قدرت فکر و قوت نوشتن‌اَش در زمینه‌ی مورد نظر بی‌اغراق از کامو شسته رُفته‌تر و فربه‌تر بود. مثل همیشه راه خودش را رفت. حتا زمانی که یک پای‌اَش هم افتاده بود باز راه خودش را میرفت و البته بازهم مثل همیشه جلوتر از دیگران و صد البته تک‌رو. شک ندارم که در راه طولانی و پر حادثه‌ی رسیدن به جلسات اینترلیت دوم (شهریور 1367 شهر ارلانگن آلمان غربی) یک‌بار هم در چهره‌ی حق به جانب‌اَش در خصوص طرح آن مقولات مندرس رخنه‌ی تردید ایجاد نشده بود. و به همین سبب نیز وقتی که یکی از تئوریسین‌های برجسته‌ی مارکسیست در نقد آن سخنرانی مقاله‌ی «جهان سوم، نظریه‌ی وابسته‌گی و احمد شاملو» را نوشت و حسابی پنبه‌اَش را زد با خود فکر کردم «چه جانانه حق‌اَش را کف دست‌اَش گذاشتند». گیرم که می‌دانستم نقدی صدها هزار بار پدر و مادر دارتر از مقاله‌ی پیش‌گفته نیز کم‌ترین تاثیری در اصلاحِ بی‌گدار به آب زدن‌های او نخواهد داشت. نشان به این نشانه که در تایید مکرر مواضع سخنرانی برکلی تلویحاً و رندانه از «درستی» حرف‌های اینترلیت نیز سخن گفته بود:
« قربونتون برم! این درست است که بنده بروم در اینترلیت دربارهی ترم جهان سوم حرف بزنم ولی این مشکل بزرگ خودمان را که در چارچوب موضوعات جلسات برکلی انتخاب شده بود، رها کنم. به عقیدهی من این مشکل بزرگ یعنی بنا شدن یک ناسیونالیسمی براساس مشتی اسطوره‌های مشکوک و تاریخ جعلی قابل گذشت نیست. چرا آن‌جا حق داشتم. این‌جا حق ندارم».
نمی‌دانم چه کسی به او گفته بود » آن‌جا [اینترلیت دوم] حق داشته» اما می‌دانم دادن و ندادن چنین «حقی» به او کم‌ترین اعتباری برای‌اَش نداشت. به همین دلیل نیز وقتی که پس از جنجال برکلی به دفاع از مواضع‌اَش پیرامون اسطوره‌ی ضحاک و ماجرای بردیا مقاله‌یی مبسوط نوشتم که حسابی خوش‌اَش آمده بود، از طرح این نکته که در اینترلیت حق طرح مباحث دوران فوئر باخ را نداشته است، پشیمان شدم. می‌دانستم که یا متلکی بارم خواهم کرد و یا مانند عبارت «تو هم اسطوره و تاریخ» که معمولاً در جواب پرسش‌گران – و نه منتقدان – سخنرانی برکلی می‌پراند، در نهایت حواله‌یی ناجور صادر خواهد فرمود.
احمد شاملو بود دیگر!
و هرچند اسم یا صفت «استاد» را بر نمی‌تابید در هر صورت «استاد ما» بود. احمد شاملو بود. صبح بود. و سرانجام بامداد شد. بود و شد. » نه زان‌گونه که گلی یا جوانه‌یی راست بدان‌گونه که عامی مردی شهیدی، تا آسمان بر او نماز برد!»
احمد شاملو بود، «خسته از جنگ» بود. جنگی که با خویشتن خویش‌ساز کرده بود و پیش از آن‌که باره برانگیزد سایه‌ی عظیم کرکسی گشوده بال را دیده بود که بر سراسر میدان نبرد گذشته بود، و بر آن بود که تقدیر از انسان او «گدازی خونآلود در خاک کرده» است. نتیجهی نبرد ناگزیر، گریز به شکست بود. و مرگ بود.
احمد شاملو بود. صبح بود و بامداد شد. «شهروندی با اندام و هوشی متوسط که نسب‌اَش با یک حلقه به آواره‌گان کابل می‌پیوست….
نام کوچک‌اَش عربی بود. نام قبیله‌یی‌اَش ترکی. کُنیت‌اَش فارسی. نام کوچک‌اَش را دوست نمی‌داشت. تنها هنگامی که [معشوق] آوازش می‌داد، این نام زیباترین کلام جهان بود، و آن صدا غمناک‌ترین آواز استمداد».
(پیشین، صص، 873-872)
نه مگر احمد شاملو بود!
صبح بود و بامداد شد آخر! خود در معرفی خود میگفت:
« آقا من یک شاعرم بی‌ذره‌یی ادعا. یک چیزهایی می‌دانم که نوبر هیچ بهاری نیست و در عوض بسیار چیزهاست که نمی‌دانم. برای خودم خُلقیاتی دارم. درست مثل باقی مردم. مثل بسیاری دیگر زیربار زور و باید و نباید و این جور حرف‌ها نمی‌روم. دست احدالناسی را نمی‌بوسم. جلو تنابنده‌ای زانو نمی‌زنم و از تنها چیزی که وحشت دارم این است که روزی از خودم عُق‌اَم بنشیند و بدین جهت از اینکه مبادا آزارم به کسی برسد دست و دل‌اَم می‌لرزد. طبعاً این‌ها صفات شخصی خوبی است که البته در خیلی‌ها هست ولی کوچک‌ترین ربطی به درستی و نادرستی استنتاجات و عقاید شخصی ندارد. کسانی مرا به عنوان یک شاعر جدی متعهد پذیرفته‌اند. خب، ممنون! کسانی هم مرده‌ی مرا به زنده‌ام ترجیح می‌دهند، که قطعاً علتی دارد».
(سومین سال مرگ احمد شاملو در گفت‌وگوی هفته‌نامه‌ی گوناگون با محمد قراگوزلو،4 مرداد 1382، ش 24)
نه مگر احمد شاملو بود!
صبح بود و بامداد بود و شرف کیهان بود! و طلیعه‌ی آفتاب شد آخر.
در پایان مقدمه‌ی مبسوط کتاب «همسایه‌گان درد» دلیل بررسی شعر و اندیشه‌ی اجتماعی سعدی و حافظ و فرخی و نیما و شاملو را بازنمود گوشه‌یی از تاریخ اجتماعی این «کهن بوم و بر» دانسته بودم. به این اعتبار که شعر سالم و ادبیات صادق فارسی همواره گواه آگاه رنجی بوده که بر مردم ما رفته است. اینک در استمرار آن سلسله مباحث بر آن‌اَم که این درد را در متن تاریخ معاصر باز گویم. به روایت احمد شاملو.
شاملو خود دربارهی شعراَش گفته بود:
« آثار من خود اتوبیوگرافی کاملی‌‌ست. من به این حقیقت معتقدم که شعر برداشت‌هایی از زندهگی نیست، بلکه یک‌سره خود زندهگی ست.»
به گمان من شعر و اندیشه‌ی احمد شاملو نه فقط اتوبیوگرافی کاملی از هستی تلخ او بلکه شرح جامعی از وقایع اتفاقیهی روزگار او نیز هست. این مدعا را – چنان‌که در متن کتاب باز گشوده‌ام – به واسطه‌ی ساله‌ها موانست با شاملو و ممارست در آثار او مطرح می‌کنم. در واقع شعر شاملو به جز فراگیری ارزش‌های زیبایی شناختی هنری؛ حاصل درگیری‌های مستقیم او با مسایل روزمره‌یی است که به شیوه‌یی شگفت چارچوب روزمرگی و قالب حوادث مشخص سیاسی اجتماعی را در نوردیده و شکل حسب حال انسان همیشه را به خود گرفته است.
آلبر کامو در مقاله‌یی تحت عنوان «هنرمند و زمان او» – و ضمن ایراد سخن به هنگام دریافت نوبل – گفته بود:
«ما شاید به عنوان هنرمند ضرورتی نداشته باشد که در امور جاری زمانه‌مان دخالت کنیم، اما به عنوان انسان چرا. از زمان نوشتن نخستین مقاله‌های‌اَم تا واپسین کتاب‌اَم من به طرف‌داری از آنان که تحقیر و لگدمال شدهاند – هر که بودهاند – بسیار نوشتهام. شاید هم بیش از حد. علت این بوده است که من نمیتوانم خودم را از مسایل روزمره جدا کنم» (آلبر کامو، 1372، ص 68).
کامو در جای دیگری از همان سخنرانی – بهسان 1957 – گفته بود:
«هنرمند دیگر چه بخواهد چه نخواهد وارد گود شده است. وارد گود بودن به نظر من بهتر از کلمه‌ی «التزام» است. در واقع برای هنرمندْ التزامی ارادی مطرح نیست، بلکه باید گفت نوعی خدمت وظیفه‌ی اجباری در کار است. هر هنرمندی امروز وارد گود کشتی پاروزنی دوران خود شده است. باید این را بپذیرد. حتا اگر ببیند که کشتی بوی ماهی می‌دهد یا شماره‌ی مراقبان تازیانه به دست حقیقتاً زیاد است و علاوه بر این کشتی به سویی می‌رود که نباید برود. در میان دریاییم. هنرمند چون دیگران باید پارو بزند. بی‌آن‌که بمیرد. – اگر بتواند – یعنی باید به زندهگی کردن و خلق کردن ادامه دهد» (آلبر کامو، 1362، ص 74).
در متن تاریخ قوال شعر و ادب فارسی احمد شاملو، مصداق قاطع، برجسته و بی‌تخفیف داوری کامو دربارهی وظیفه‌ی هنرمند است. کامو از یک عمر نوشتن به جانب‌داری از تحقیر شده‌گانِ لگدمال گردیده سخن گفته بود و احمد شاملو در همان نخستین تجربه‌های شاعرانه‌اَش گفته است:
« من برای روسبیان و برهنه‌گان
می‌نویسم
برای مسلولین و
خاکسترنشینان
برای آن‌ها که بر خاک سرد
امیدوارند
و برای آنان که دیگر به آسمان
امید ندارند» (احمد شاملو، 1382، ص 248).
این شعر را شاملو به سال 1331 هنگام بیست و هفت ساله‌گی و کم وبیش در ابتدای فعالیت جدی شاعرانه‌ی خود (دفتر «هوای تازه») و پیش از آزمون دشوار تجربه‌ی زندان شاه و سروکله زدن با کمونیسمِ بورژوایی حزب توده سروده است و از کلمه به کلمه‌ی روح و روحیه‌ی حاکم بر جریان شعر – که در تمام شعرهای او نیز به شیوه‌یی مشابه جاری است – پیداست که در میان غلغله‌ی کشتی مردم و جلوتر از همه‌ی پاروزنان نشسته است. بی‌پروای تعداد و تعدد افراد تازیانه به دست.
شاملو در شعر و زندهگی خود نه فقط از مرزهای «التزام» و «تعهد» هنرمندانه فراتر رفته بلکه چند گام آن سوتر از وظیفه‌یی که کامو آنرا «وارد گود شدن» خوانده، نهاده است:
« بگذار خونِ من بریزد و خلاء میان انسان‌ها را پر کند
بگذار خون ما بریزد
و آفتاب را به انسان‌های خواب آلوده
پیوند دهد….» (پیشین).
احمد شاملو در توصیف «تعهد اجتماعی» زنده یاد صمد بهرنگی آرزو کرده بود:
« ای کاش این هیولا هزار سر می‌داشت» (بینا 2537، ص 25).
و من بی‌اغراق معتقدم اگر بهرنگی چندان در میان ما نماند تا چنان رشد کند که صاحب هزار سر شود، چه باک که شاملو خود به تنهایی تجسم عینی التزام و تجسد هیولایی از تعهد بود. دایناسوری با هزار سر. از آن دست موجودات شگفت‌ناکی که نسل‌شان منقرض شده است.
در این دفتر مباحثی که در سطور پیش، به اشارت و کنایت گفته شده، از منظر تاملی شایسته‌ی شاعر ملی ما مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. توجه، تاکید و پافشاری من بر ضرورت بازنمود ابعاد شعر و لایه شکافی زوایای مختلف اندیشه‌ی احمد شاملو – که بخش عمده‌یی از کتاب «همسایه‌گان درد» را نیز به خود اختصاص داده است – به ویژه از این مزغل تعریف تواند شد که جمع و یا دست‌کم برآیند کاروند هیچ شاعر، نویسنده، مترجم و روزنامه‌نگاری به اندازه کلکسیون یا ویترینی که احمد شاملو برای ما به میراث نهاده است، قادر به بازخوانی حوادث مهم تاریخ اجتماعی معاصر ما نیست.
«من درد مشترک‌اَم» بازنمود یا بُرِشی از وقایع اتفاقیهی دوران ما از دریچه‌ی شعر و اندیشه‌ی مردی است که جز به شعر و اندیشه‌ی خودش به هیچ کس و پدیده‌ی دیگری مانسته نبود!
پا نویس:
1. خیلی از منتقدان و شاعران از جمله محمد حقوقی و ضیاء موحد، به ابرام گفته‌اند شاملو بعد از حافظ مهمترین واقعه در شعر فارسی است. محمد قائد حتا شاملو را تالی حافظ خوانده: «نزدیکترین فرد در ادبیات ایران به احمد شاملو، حافظ شیراز است. این نباید خوف و صیحه و حیرت برانگیزد. حرفی است نه برای پایین آوردن ارزش رعبآور حافظ و نه برای بالا بردن مردی از روزگار ما، زنده در میان ما که یک سر و دو گوش دارد و احمد شاملو نامیده میشود و چون می‌بینیم‌اَش و سخن‌اَش را می‌شنویم و او را در حال ضعف هم دیده‌ایم نباید چیزکی باشد! آنچه از او ناشی میشود قابل تفسیر و تشریح نیست. نمی‌شود فهمید از کی این داغ بر وجود او خورده، چه شده که او چنین شده، این مایه کی، کجا و چه‌طور در وجودش به ودیعه نهاده شده، چه‌طور شده که او شاعر درآمده؟ شاملو همچون شعر خودش پدیده‌یی است برای نگریستن و مبهوت ماندن» (به نقل از عباس معروفی: موخرهیی بر کتاب سوییسی شاملو)
2. از دیگر ویژه‌گی‌های سیاستورزی شاملو – که به خلق و خوی او تبدیل شده بود – یکی هم از این بود که هر جا فرصتی دست می‌داد بی‌معطلی لگدی جانانه نثار حزب توده و اعضای مختلف آن میکرد. او حتا ده پانزده سال پس از انقلاب بهمن 1357 هم ولکن تودهییها نبود. به همین سبب در حاشیه‌یی بر شعر «با چشم‌ها» – شعری که فقط در وهن حزب توده شکل بسته بود – باز از مچ‌گیری دست بر نمی‌داردو مینوی:
«شعری است در مقابله با کسانی از حزبِ تراز نوین طبقه‌ی کارگر که پس از اعلام » انقلاب سفید شاه» به تایید آن برخاستند. یکی از مترجمان نام‌دار آن دار و دسته در دفتر کتاب هفته به من گفت: مواد اعلام شده بسیار مترقی‌ست مگر ما که بیست سال تمام مبارزه کردیم چه می‌خواستیم؟»
(ص1074-1073)
از این تابلوتر نمی‌شود یقه‌ی محمود اعتمادزاده (بهآذین) را درید و همه‌ی دقِّ دلی‌های» کتاب هفته» را سر او خالی کرد. برای همین است که می‌گویم اگر شاملو به چیزی پیله میکرد دیگر ولکن معامله نبود!!
گروه پروسه 